با توجه به اثرات تغییرات آب و هوایی و فعالیتهای بشر، بسیاری از نواحی جهان در حال رویارویی با بحرانهایی با محوریت آب هستند. گام ضروری برای رویارویی با حوادث آب محور و تعدیل تبعات آن، شناخت و درک عمیق از ابعاد برگشتپذیری و مقاومت افراد برای ارتقای آستانه  تحمل آنان است.

اینک آب، آب سالم، آب آلوده، دریاچه ها وتالاب ها ورودخانه های خشک شده، خشکسالی ، طوفانهای شنی وخاکی ونمکی، جنگ آب ، کشاورزان وروستائیان تشنه، جیره بندیهای آب ، روستاهای خالی وویران ، جابجایی های جمعیتی و مهاجرتهای میلیونی وآوارگان از خشکسالی وجنگ آب و…ورد زبان بسیارانی است که جهان کنونی را با نگرانی به تصویر میکشند. مردمان ساکن در مناطق بحرانی ، فعالان مدافع محیط زیست ، کارشناسان مسائل زیست محیطی و سیاستمداران و آمران و عاملان این نظم ، در این باره سخن میگویند .

آب زندگی است. بامداد شاعر بزرگ میسرود:” سکوت آب،میتواند خشکی باشد وفریاد قحط، سکوت گندم میتواند گرسنگی باشد وفریاد پیروزمندانه ی قحط” ! متاسفانه این صدای پیروزمندانه ی قحط دارد بخشهایی از جهان ما را بسوی نابودی میراند. اگر آب جوهره شکلگیری تمدنهای تاریخی در جهان ماست و بسیاری از تمدنهای جهانی با آب آغاز شده ،رشد کرده وشکوفا شده ، خشکسالی ریشه بسیاری از ویرانیها بوده است.

اگر آب آغاز این تمدنهای بشری وجهانی بوده اند، اما تاریخ جهان نشان میدهد که بسیاری از تمدنهای پیشین با کمبود آب وخشکسالی از صحنه جهانی محوشده اند وجز خاطره هایی بر تاریخ جهان ما ،نامی از آنان باقی نمانده است. اینک ایران وبسیاری از کشورهای منطقه ما وجهان ما ،در دوره ای از کمبود وتنش وبحران آب فرو رفته اند. تنش ها وجنگهای مستقیم وغیرمستقیم بسیاری از کشورهای منطقه ما دقیقا بخاطر آب وتقسیم آن آغاز شده است. سوالی که اینک اذهان بسیاری را بخود مشغول داشته آنست که دلایل این دوره طولانی خشکسالی در منطقه ما چه هست؟ این بحران چقدر ادامه خواهد داشت؟

عواقب ادامه این بحران چه خواهد بود؟ آیا میتوان بر آن غلبه کرد؟ آیا بحران کنونی، نشانه های آغاز روند محو تمدنهای دیگری در جهان مانیست؟ آیا تمدن چند هزارساله ما ممکن است در این سرزمین روزی به دلیل کمبود آب از بین برود؟ آیا برنامه ای روشن ومسئولانه برای مقابله با این بحران وجود دارد؟ سیاست های بین المللی ومنطقه ای قدرتهای بزرگ ومنطقه ای ، در چه راستایی است، تشدید یا تخفیف بحران ؟ در راستای حل بحران کدام سیاست مسئولانه ورادیکال برای حل بحران ،درجهت منافع مردمان منطقه ما میتواند به اجرا درآید؟ پتانسیلهای تغییر وامکانات تغییر را چگونه میتوان بکار گرفت؟ برای جلوگیری از درگیرهای بزرگ بر سرآب ، برای ایجاد بسترها وساختارهای سالم وسازمان دادن همبستگیهای بزرگ اجتمایی ، نیروی چپ و ترقیخواه چه اقداماتی را باید به انجام برساند ؟

آنچه روشن است این است که بحران آب در کشور ما ایران به ویژه در استانی همچون کرمانشاه، در ابعاد وحشتناک و غیر قابل مهاری پیش برده است و بحران کم‌آبی که این روزها به تدریج خود را در تمام نقاط کشور نمایان می‌کند. در استان کرمانشاه نیز مشکلات بسیاری را برای شهروندان به‌ویژه در مرکز استان ایجاد کرده است. معضل کم‌آبی در برخی مناطق استان کرمانشاه بیش از نقاط دیگر خودنمایی می‌کند و برداشت بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی یکی  از دلایل قرار گرفتن در این شرایط است به طوری که اکنون ۹۰ درصد آبیاری زمین‌های کشاورزی استراتژیک کشور با برداشت آب زیرزمینی انجام می‌شود و این موضوع نیازمند مدیریت از سوی دستگاه‌های مربوطه است زیرا که زنگ خطر جدی را در خصوص بحران آب و حوضه‌های آبریز استان کرمانشاه به صدا در آورده است حال سرویس اجتماعی هفته نامه کرمانشاه امروز را بر آن داشت تا موضوع بحران کم آبی استان کرمانشاه را مورد بررسی قرار دهد.

استان کرمانشاه از مناطق نسبتاً پرآب کشور محسوب می‌شود. استان شـــامل دو حوضه بزرگ آبخیز کـرخه علیا و سیـروان می‌باشد. حــــوزه آبخیز کـرخه علیا (حوزه آبریز داخلی) شامل ۱۵ زیر حوضه اصلی است که در مرکز و شرق استان شامل شهرستان‌های کرمانشاه، اسلام‌‌آباد غرب، کنگاور، جوانرود (بخش روانسر)، صحنه و هرسین می‌شود و آب رودخانه‌های آن به رودخانه سیمره می‌ریزد. ­ حوضه آبریز سیروان (حوضه آبریز خارجی) با ۱۹ زیر حوضه اصلی در شمال غرب استان شامل شهرستان‌های قصرشیرین، پاوه، سرپل ذهاب، گیلان غرب، بخشی از سنقر، جوانرود (غیر از بخش روانسر) و بخــــشی از شهرستان اسلام‌آباد غرب بوده و‌ آب رودخانه‌های آن از کشور خارج شده و وارد کشور عراق می‌گردد. بخش عظیمی از آب‌های سطحی استان (۲/۴۶ درصد) از استان خارج می‌شود. شکل ۱- حوضه های داخلی و برون ریز استان را نشان می‌دهد. استان کرمانشاه در حالت نرمال با متوسط بارندگی ۴۶۵ میلیمتر، تقریبا دو برابر متوسط کشور که ۲۲۳ میلیمتر می‌باشد، بارندگی دارد. تقریبا در حدود ۷ درصد از پتانسیل آب‌های سطحی کشور در استان کرمانشاه جاری است. در حدود ۲ درصد از منابع آب زیرزمینی کشور نیز  در استان کرمانشاه موجود است.

دکتر هوشنگ قمر نیا استاد تمام گروه مهندسی آب دانشگاه رازی کرمانشاه در خصوص حوضه آبخیز استان، اظهار داشت: استان کرمانشاه از مناطق نسبتاً پرآب کشور محسوب می‌شود. استان شـــامل دو حوضه بزرگ آبخیز کـرخه علیا و سیـروان می‌باشد.

حــــوزه آبخیز کـرخه علیا (حوزه آبریز داخلی) شامل ۱۵ زیر حوضه اصلی است که در مرکز و شرق استان شامل شهرستان‌های کرمانشاه، اسلام‌‌آباد غرب، کنگاور، جوانرود (بخش روانسر)، صحنه و هرسین می‌شود و آب رودخانه‌های آن به رودخانه سیمره می‌ریزد. ­ حوضه آبریز سیروان (حوضه آبریز خارجی) با ۱۹ زیر حوضه اصلی در شمال غرب استان شامل شهرستان‌های قصرشیرین، پاوه، سرپل ذهاب، گیلان غرب، بخشی از سنقر، جوانرود (غیر از بخش روانسر) و بخــــشی از شهرستان اسلام‌آباد غرب بوده و‌ آب رودخانه‌های آن از کشور خارج شده و وارد کشور عراق می‌گردد. بخش عظیمی از آب‌های سطحی استان (۲/۴۶ درصد) از استان خارج می‌شود. شکل ۱- حوضه های داخلی و برون ریز استان را نشان می‌دهد. استان کرمانشاه در حالت نرمال با متوسط بارندگی ۴۶۵ میلیمتر، تقریبا دو برابر متوسط کشور که ۲۲۳ میلیمتر می‌باشد، بارندگی دارد. تقریبا در حدود ۷ درصد از پتانسیل آب‌های سطحی کشور در استان کرمانشاه جاری است. در حدود ۲ درصد از منابع آب زیرزمینی کشور نیز  در استان کرمانشاه موجود است.

این استاد تمام گروه مهندسی آب دانشگاه رازی کرمانشاه در خصوص شاخص‌های مختلف وضعیت بحران آب در کرمانشاه افزود: متاسفانه در کشور ما ایران و همچنین استان کرمانشاه از سال ۱۳۷۷ ببعد خشکسالی به وقوع پیوسته است و این موضوع باعث گردیده تا روان آب‌های استان با کاهشی در حدود ۴۰% روبرو گردد.

همچنین آب زیر زمینی دشت‌های استان هم تعریفی نداشته و به دلایلی نظیر خشکسالی و اضافه برداشت وضعیت مطلوبی ندارند. بر اساس آمار منتشر شده از طرف شرکت آب منطقه‌ای کرمانشاه در حال حاضر کسری آب زیر زمینی استان در حدود یک میلیارد متر مکعب است. ضمنا بیشترین حجم کسری  و نشست اراضی نیز به ترتیب در دشت‌های کرمانشاه، ماهیدشت، روانسر- سنجابی، کنگاور و حسن آباد- شیان گزارش شده است. این موضوع باعث شده است  تا تعداد قابل توجهی از دشت‌های استان در وضعیت ممنوعه یا ممنوعه بحرانی قرار بگیرند. شکل ۲ ، نشست دشت کرمانشاه در حوالی نیروگاه آبی برقی را نشان می‌دهد.

وی در ادامه گفت : در اقصی نقاط استان  به دلایل مختلفی نظیر پدیده خشکسالی، برداشت بیش از حد توان آب‌های سطحی وآبخوان‌های زیر زمینی به سطحی معادل وضعیت فوق بحرانی رسیده است. اکثر دشت‌های استان دیگر توان برداشت بیشتری از منابع آب زیر زمینی خود را ندارند و ممنوعه اعلام شده اند. ضمنا به دلیل مواردی نظیر، تداوم خشکسالی، افت بارندگی و تخلیه روزافزون منابع آب زیرزمینی، ۱۴دشت استان (شامل دشت‌های اسلام آباد، بشیوه، دیزگران، ذهاب، سرپل،یر فیروز آباد، سنقر، صحنه، قلعه شاهین، کرمانشاه، کرند، کنگاور، ماهیدشت و میانراهان) ممنوعه، و سه دشت حسن آباد، روانسر- سنجابی و شیان ممنوعه بحرانی اعلام شده اند و بر اساس اطلاعات منتشر شده از طرف دفتر مطالعات شرکت آب منطقه‌ای استان کرمانشاه تعداد کل چاه‌های حفاری شده در استان در حدود ۱۷۳۶۳ حلقه است. ۱۵۵۵۳ حلقه آن در بخش کشاورزی، و ۴۳۶ حلقه در بخش تامین آب شرب و ۱۳۷۴ حلقه در بخش. صنعت و خدمات فعالند و از این تعداد چاه‌ها تعدادی غیر مجاز هستند که تعداد چاه‌های غیر مجاز در بخشهای کشاورزی۵۵۴۶، شرب۷۲ و صنعت و خدمات  ۲۷۰ حلقه است که جمع همه این چاه‌های غیر مجاز کلا برابر با ۵۸۸۸ حلقه میشوند.

دکتر قمرنیار اظهار داشت :در اقصی نقاط کشور ما  و استان کرمانشاه به دلایل مختلفی نظیر پدیده خشکسالی، برداشت بیش از حد توان آب‌های سطحی وآبخوان‌های زیر زمینی به سطحی معادل وضعیت فوق بحرانی رسیده ایم. اکثر دشت‌های ما دیگر توان برداشت بیشتری از منابع آب زیر زمینی خود را ندارند و ممنوعه اعلام شده اند. بنا بر اعلام وزارت نیرو ایران، تداوم خشکسالی، افت بارندگی و تخلیه روزافزون منابع آب زیرزمینی ۴۰۴ دشت از ۶۰۹ دشت‌های کشور ما را دچار شرایط بحرانی کرده است. هر سال حدود شش میلیارد متر مکعب به کسری مخازن آب زیرزمینی در ایران اضافه می‌شود و شمار دشت‌های ممنوعه و ممنوعه بحرانی از ابتدای دهه ۱۳۸۰ حدودا دو برابر شده است.

لازم به توضیح است که دشت‌های ممنوعه مناطقی هستند که در آنها هرگونه توسعه بهره‌برداری از منابع آب‌های زیرزمینی ممنوع است. بنا بر ارزیابی‌های وزارت نیرو ایران، بیشترین دشت‌های ممنوعه و ممنوعه بحرانی در استان‌‌های فارس، کرمان، خراسان ‌رضوی، اصفهان  و خراسان جنوبی قرار دارند ( شکل ۳). اکثر دشت‌های کشور به دلیل اضافه برداشت آب زیر زمینی نشست کرده و یا در حال نشست هستند. البته همچنانکه عرض شد دشت‌های استان کرمانشاه نیز حال خوبی نداشته و به درد سایر دشت‌های بحرانی کشور مبتلا شده اند.

استاد تمام گروه مهندسی آب دانشگاه رازی کرمانشاه گفت : انتقال آب حوضه کرخه استان کردستان با احداث سد گاوشان و تونل مربوطه به طول ۲۲ کیلومتر و بالاخره انتقال آب به دشت‌های دربند و بیله وار به دلایل ۱- تامین آب کشاورزی دشت در بند و بیلوار به مساحت در حدود ۲۶۰۰۰ هکتار (که فقط ۵۰۰۰ هکتار از آن متعلق به استان کردستان می‌باشد) و تامین آب شرب دراز مدت شهر کرمانشاه با حجمی معادل ۶۳ میلیون هکتار ( معادل دو نیم متر مکعب در ثانیه ثانیه) از تبعات مثبت این پروژه برای استان کرمانشاه می‌باشد. هر چند که مطالب عرض شده برای شرایط نرمال بوده و خشکسالی سالهای اخیر بر روی مقادیر ذکر شده تاثیر منفی و کاهشی زیادی داشته اند. همچنین بدلایل مسائلی همچون مدیریت ضعیف مسئولان استانی و عدم پیگیری نمایندگان استان در ادوار مختلف هنوز که هنوز است پروژه انتقال آب شرب دراز مدت شهر کرمانشاه از سد گاوشان و تصفیه خانه مربوطه تکمیل نشده و در هاله ای از ابهام قرار دارد.

وی در پایان گفت : از پروژه انتقال آب طرح گرمسیری از رودخانه سیروان نیز باز هم سهمیه ای معادل  تامین آب تقریبا ۵۰۰۰۰ هکتار قرار است به استان کرمانشاه تعلق گرفته است. هر چند که به نظر اینجانب نمیبایستی آب به استان ایلام منتقل میشد و آب سیروان حق مسلم استانهای کردستان و کرمانشاه می‌باشد. با انتقال آب گرمسیری به دشت‌های کرند، اسلام آباد، حسن آباد، سنجانی – روانسر و غیره امکان توسعه این دشتها  و جلوگیری از نشست اراضی آنها به دلیل استفاده بیش از حد از آب زیرزمینی امکان پذیر می بود.

متاسفانه به دلیل تصمیمات نادرست مسئولان رده بالای وزارت نیرو حق‌آبه مسلم استانهای کردستان (با داشتن در حدود یک میلیون هکتار اراضی دیم قابل توسعه و رفع مشکلات معیشتی و شغل مردمان آن دیار) و کرمانشاه (با داشتن در حدود سیصد و پنجاه هزار هکتار اراضی بسیار مناسب در دشت‌های ذکر شده بنام دشت‌های سردسیری) نادیده گرفته شده است.شکل ۴، مسیر پیشنهادی انتقال آب به طرف دشت‌های ذکر شده به نام دشت‌های سردسیری در استان کرمانشاه نشان داده شده است و بی شک استفاده از آب سدها و استفاده کمتر از منابع آب زیر زمینی  و در نهایت کمک به آبخوان‌ها بی تاثیر نخواهند بود علاوه برآن اجرای سد داریان و طرح گرمسیری با  وجود صرف هزینه های بی شمار  به دلایل سوء مدیریت  وتصمیمات نا بخردانه مسئولان تا کنون تاثیر چندانی بر روی اقتصاد مردم منطقه و دشت‌های تحت پوشش در استان کرمانشاه نداشته و کلیه تاسیسات اجرا شده در حال نابودی و سرقت است.

حال با این اوصافی که گفته شد باید گفت که سطح امنیت اجتماعی آب در کلیه دهستان های استان کرمانشاه نسبتا پایین برآورد گردیده که نیاز به توجه ویژه برنامه ریزان و مسئًولین بخش آب در استان را نمایان می سازد. همچنین، افزایش حمایت دولت و  جهت دهی به سیاست های توسعه روستا در مسیر افزایش امکانات زیرساختی و نهادی قابل توصیه است .با توجه به پائین تر بودن سطح برگشت پذیری زیرساختی ضروری است که مسئولین آب و فاضلاب روستایی استان کرمانشاه اقدامات لازم را در خصوص تجهیز منازل مسکونی روستاها به سیستم آب  لوله کشی و فاضلاب  بهداشتی انجام دهند. برگزاری کلاس های آموزشی با محوریت موضوعی آب به ویژه نحوه ی ضدعفونی آب آشامیدنی در سطح روستاها نیز، ضرورتی  اجتنابناپذیر است که شایسته است با توجه به پائین بودن سطح سواد روستائیان و از طرفی پائین بودن سطح مشارکت آنان، از روش های آموزشی متناسب جهت ترغیب مخاطبان به حضور در کلاس ها استفاده گردد .همچنین، با توجه به اینکه اکثر دهستان های موردمطالعه در معرض خشکسالی های خسارت زا قرار دارند و از طرفی احداث گلخانه  بهعنوان راهکار مقابله با خشکسالی کاربرد چندانی در دهستان های موردمطالعه نداشته است توصیه  میگردد سازمان جهاد کشاورزی با ترویج کشت محصولات گلخانه ای و پرداخت تسهیلات موردنیاز،  اقدامی مؤثر در راستای بهبود ظرفیت مقابله کشاورزان منطقه انجام دهد.

بعنوان سخن پایانی باید گفت روشن است بدون یک سیاست روشن وقاطع در کنترل جمعیت ،بازنگری جدی در سیاستهای رشد وتوزیع جغرافیایی جمعیت، سازمان دادن یک مدیریت دمکراتیک ومدرن وهماهنگ وکارآ، تقویت سازمانها ونهادهای مردم سالار ومستقل حافظ محیط زیست ، قطع دست شرکتها وکمپانیهای سرمایه داری از تسلط بر آب وکسب سود از این ماده حیات بخش، جایگزین کردن صنایع آلترناتیو وایجاد شغل ودرآمد برای روستائیان بجای کشاورزی وکشت محصولات با نیاز آبی بالا، مدرنیزه کردن شیوه ها و وسایل کشاورزان برای بهره برداری مناسب از خاک وآب وبازبینی الگوهای کشت براساس دستاوردهای علمی وجهانی، همکاری وهمبستگی منطقه ای مردمان منطقه و توزیع عادلانه آب و معطوف به توسعه پایدار در خدمت همه ی مردمان استان پهناور و پهلوان پرور کرمانشاه باشد ، زیرا نمیتوان از یک سیاست پایدار برای پایان دادن به بحران وتنش آب وسازمان دادن توسعه پایدار در خدمت اکثریت عظیم کرمانشاهیان سخن گفت